تقابل‎های هم‌جوار؛ عنصری بلاغی و معنی‌ساز در مثنوی

«تقابل‌های هم‌جوار» (همنشینی دو رکن متقابل)، اصطلاحی است در پیوند با علم معانی نحو. این اصطلاح، هنرسازه‏ای پنهان در مثنوی است که در این نوشتار براساس نظریة نظم (ساخت) و علم معانی نحو، ساخت‏های گوناگون و الگوهای متنوع آن تبیین و تحلیل شده‌است؛ ازجملة این الگوهای تقابلی عبارت­اند از: تقابل‎های هم‌جوار در یک جمله با هویّت دستوری یکسان (تقابل‎های معطوف، تقابل‎های هم‌جوار مضاف و مضافٌ‎إلیهی و موصوف و صفتی)، تقابل‎های‌ هم‌جوار در یک جمله با هویّت دستوری ناهمسان و تقابل‎های هم‌جوار در دو جمله شامل تقابل‎های عطفی و غیرعطفی. همراهی این الگوها با دیگر عناصر زیبایی‎شناسی چون انواع آرایه‎های بلاغی و موسیقی کلام، بر ظرفیّت معنایی و حسن بلاغی آنها می‎افزاید. این گونه‎گونی موجب پویایی زبانی، بلاغی و معنایی هر چه بیشتر شعر مولانا شده است. بسامد فراوان این هنرسازه، ویژگی‏ای سبکی در شعر مولانا آفریده‌ است و گذشته از تأثیر بلاغی و زیباشناسانه در القای زمینة معنایی سخن، به‎ویژه در اندیشه‎های بنیادین ذهن مولانا مؤثر است. در این نوشتار، تقابل‎های هم‌جوار معرفی و ساختار نحوی ابیاتی که شامل این هنرسازه‌اند، تحلیل زیباشناسی شده­اند.